กิตฺตเก ปน ฐาเน กายกมฺมวจีกมฺมานิ โสเธตพฺพานิ, กิตฺตเก มโนกมฺมนฺติฯ กายกมฺมวจีกมฺมานิ ตาว เอกสฺมิํ ปุเรภตฺเตเยว โสเธตพฺพานิฯ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺเนน หิ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ ‘‘อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว อิมสฺมิํ ฐาเน นิสชฺชา อตฺถิ นุ โข เม อิมสฺมิํ อนฺตเร ปเรสํ อปฺปิยํ กายกมฺมํ วา วจีกมฺมํ วา’’ติฯ สเจ อตฺถีติ ชานาติ, เทสนายุตฺตํ เทเสตพฺพํ, อาวิกรณยุตฺตํ อาวิกาตพฺพํฯ สเจ นตฺถิ, เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํฯ มโนกมฺมํ ปน เอตสฺมิํ ปิณฺฑปาตปริเยสนฏฺฐาเน โสเธตพฺพํฯ กถํ? ‘‘อตฺถิ นุ โข เม อชฺช ปิณฺฑปาตปริเยสนฏฺฐาเน รูปาทีสุ ฉนฺโท วา ราโค วา ปฏิฆํ วา’’ติ? สเจ อตฺถิ, ‘‘ปุน น เอวํ กริสฺสามี’’ติ จิตฺเตเนว อธิฏฺฐาตพฺพํฯ สเจ นตฺถิ, เตเนว ปีติปาโมชฺเชน วิหาตพฺพํฯ

[112] สมณา วา พฺราหฺมณา วาติ พุทฺธา วา ปจฺเจกพุทฺธา วา ตถาคตสาวกา วาฯ ตสฺมาติหาติ ยสฺมา อตีเตปิ เอวํ ปริโสเธสุํ, อนาคเตปิ ปริโสเธสฺสนฺติ, เอตรหิปิ ปริโสเธนฺติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิปิ เตสํ อนุสิกฺขนฺเตหิ เอวํ สิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ อิมํ ปน เทสนํ ภควา ยาว ภวคฺคา อุสฺสิตสฺส รตนราสิโน โยชนิยมณิกฺขนฺเธน กูฏํ คณฺหนฺโต วิย เนยฺยปุคฺคลวเสน ปรินิฏฺฐาเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มหาราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา

[113] เอวํ เม สุตนฺติ มหาราหุโลวาทสุตฺตํฯ ตตฺถ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธีติ ทสฺสนํ อวิชหิตฺวา คมนํ อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อิริยาปถานุพนฺธเนน อนุพนฺธิฯ ตทา หิ ภควา ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺโต วิลาสิตคมเนน ปุรโต ปุรโต คจฺฉติ, ราหุลตฺเถโร ทสพลสฺส ปทานุปทิโก หุตฺวา ปจฺฉโต ปจฺฉโตฯ

ตตฺถ ภควา สุปุปฺผิตสาลวนมชฺฌคโต สุภูมิโอตรณตฺถาย นิกฺขนฺตมตฺตวรวารโณ วิย วิโรจิตฺถ, ราหุลภทฺโท จ วรวารณสฺส ปจฺฉโต นิกฺขนฺตคชโปตโก วิยฯ ภควา สายนฺหสมเย มณิคุหโต นิกฺขมิตฺวา โคจรํ ปฏิปนฺโน เกสรสีโห วิย, ราหุลภทฺโท จ สีหมิคราชานํ อนุพนฺธนฺโต นิกฺขนฺตสีหโปตโก วิยฯ ภควา มณิปพฺพตสสฺสิริกวนสณฺฑโต ทาฐพโล มหาพฺยคฺโฆ วิย, ราหุลภทฺโท จ พฺยคฺฆราชานํ อนุพนฺธพฺยคฺฆโปตโก วิยฯ ภควา สิมฺพลิทายโต นิกฺขนฺตสุปณฺณราชา วิย, ราหุลภทฺโท จ สุปณฺณราชสฺส ปจฺฉโต นิกฺขนฺตสุปณฺณโปตโก วิยฯ ภควา จิตฺตกูฏปพฺพตโต คคนตลํ ปกฺขนฺทสุวณฺณหํสราชา วิย, ราหุลภทฺโท จ หํสาธิปติํ อนุปกฺขนฺทหํสโปตโก วิยฯ ภควา มหาสรํ อชฺโฌคาฬฺหา สุวณฺณมหานาวา วิย, ราหุลภทฺโท จ สุวณฺณนาวํ ปจฺฉา อนุพนฺธนาวาโปตโก วิยฯ ภควา จกฺกรตนานุภาเวน คคนตเล สมฺปยาตจกฺกวตฺติราชา วิย, ราหุลภทฺโท จ ราชานํ อนุสมฺปยาตปริณายกรตนํ วิยฯ ภควา วิคตวลาหกํ นภํ ปฏิปนฺนตารกราชา วิย, ราหุลภทฺโท จ ตารกาธิปติโน อนุมคฺคปฏิปนฺนา ปริสุทฺธโอสธิตารกา วิยฯ

ภควาปิ มหาสมฺมตปเวณิยํ โอกฺกากราชวํเส ชาโต, ราหุลภทฺโทปิฯ ภควาปิ สงฺเข ปกฺขิตฺตขีรสทิโส สุปริสุทฺธชาติขตฺติยกุเล ชาโต, ราหุลภทฺโทปิฯ ภควาปิ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต, ราหุลภทฺโทปิฯ ภควโตปิ สรีรํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ เทวนคเรสุ สมุสฺสิตรตนโตรณํ วิย สพฺพปาลิผุลฺโล ปาริจฺฉตฺตโก วิย จ อติมโนหรณํ, ราหุลภทฺทสฺสาปิฯ อิติ ทฺเวปิ อภินีหารสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ ราชปพฺพชิตา, ทฺเวปิ ขตฺติยสุขุมาลา, ทฺเวปิ สุวณฺณวณฺณา, ทฺเวปิ ลกฺขณสมฺปนฺนา เอกมคฺคํ ปฏิปนฺนา ปฏิปาฏิยา คจฺฉนฺตานํ ทฺวินฺนํ จนฺทมณฺฑลานํ ทฺวินฺนํ สูริยมณฺฑลานํ ทฺวินฺนํ สกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาทีนํ สิริยา สิริํ อภิภวมานา วิย วิโรจิํสุฯ

ตตฺรายสฺมา ราหุโล ภควโต ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต คจฺฉนฺโตว ปาทตลโต ยาว อุปริ เกสนฺตา ตถาคตํ อาโลเกสิฯ

โส ภควโต พุทฺธเวสวิลาสํ ทิสฺวา ‘‘โสภติ ภควา ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวิจิตฺตสรีโร พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตตาย วิปฺปกิณฺณสุวณฺณจุณฺณมชฺฌคโต วิย, วิชฺชุลตาปริกฺขิตฺโต กนกปพฺพโต วิย, ยนฺตสุตฺตสมากฑฺฒิตรตนวิจิตฺตํ สุวณฺณอคฺฆิกํ วิย, รตฺตปํสุกูลจีวรปฏิจฺฉนฺโนปิ รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺตกนกปพฺพโต วิย, ปวาฬลตาปฏิมณฺฑิตํ สุวณฺณอคฺฆิกํ วิย , จีนปิฏฺฐจุณฺณปูชิตํ สุวณฺณเจติยํ วิย, ลาขารสานุลิตฺโต กนกยูโป วิย, รตฺตวลาหกนฺตรโต ตงฺขณพฺภุคฺคตปุณฺณจนฺโท วิย, อโห สมติํสปารมิตานุภาวสชฺชิตสฺส อตฺตภาวสฺส สิรีสมฺปตฺตี’’ติ จินฺเตสิฯ ตโต อตฺตานมฺปิ โอโลเกตฺวา – ‘‘อหมฺปิ โสภามิฯ สเจ ภควา จตูสุ มหาทีเปสุ จกฺกวตฺติรชฺชํ อกริสฺสา, มยฺหํ ปริณายกฏฺฐานนฺตรํ อทสฺสาฯ เอวํ สนฺเต อติวิย ชมฺพุทีปตลํ อโสภิสฺสา’’ติ อตฺตภาวํ นิสฺสาย เคหสฺสิตํ ฉนฺทราคํ อุปฺปาเทสิฯ

ภควาปิ ปุรโต คจฺฉนฺโตว จินฺเตสิ – ‘‘ปริปุณฺณจฺฉวิมํสโลหิโต ทานิ ราหุลสฺส อตฺตภาโวฯ รชนีเยสุ รูปารมฺมณาทีสุ หิ จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทนกาโล ชาโต, กิํ พหุลตาย นุ โข ราหุโล วีตินาเมตี’’ติฯ อถ สหาวชฺชเนเนว ปสนฺนอุทเก มจฺฉํ วิย, ปริสุทฺเธ อาทาสมณฺฑเล มุขนิมิตฺตํ วิย จ ตสฺส ตํ จิตฺตุปฺปาทํ อทฺทสฯ ทิสฺวาว – ‘‘อยํ ราหุโล มยฺหํ อตฺรโช หุตฺวา มม ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต ‘อหํ โสภามิ, มยฺหํ วณฺณายตนํ ปสนฺน’นฺติ อตฺตภาวํ นิสฺสาย เคหสฺสิตฉนฺทราคํ อุปฺปาเทติ, อติตฺเถ ปกฺขนฺโท อุปฺปถํ ปฏิปนฺโน อโคจเร จรติ, ทิสามูฬฺหอทฺธิโก วิย อคนฺตพฺพํ ทิสํ คจฺฉติฯ อยํ โข ปนสฺส กิเลโส อพฺภนฺตเร วฑฺฒนฺโต อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ ปสฺสิตุํ น ทสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ, อุภยตฺถมฺปิฯ ตโต นิรเยปิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหาเปสฺสติ, ติรจฺฉานโยนิยมฺปิ, เปตฺติวิสเยปิ, อสุรกาเยปิ, สมฺพาเธปิ มาตุกุจฺฉิสฺมินฺติ อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ปริปาเตสฺสติฯ อยญฺหิ –

อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํฯ (อิติวุ. 88) –

ยถา โข ปน อเนกรตนปูรา มหานาวา ภินฺนผลกนฺตเรน อุทกํ อาทิยมานา มุหุตฺตมฺปิ น อชฺฌุเปกฺขิตพฺพา โหติ, เวเคนสฺสา วิวรํ ปิทหิตุํ วฏฺฏติ, เอวเมวํ อยมฺปิ น อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพฯ ยาวสฺส อยํ กิเลโส อพฺภนฺตเร สีลรตนาทีนิ น วินาเสติ, ตาวเทว นํ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ อชฺฌาสยมกาสิฯ

เอวรูเปสุ ปน ฐาเนสุ พุทฺธานํ นาควิโลกนํ นาม โหติฯ ตสฺมา ยนฺเตน ปริวตฺติตสุวณฺณปฏิมา วิย สกลกาเยเนว ปริวตฺเตตฺวา ฐิโต ราหุลภทฺทํ อามนฺเตสิฯ ตํ สนฺธาย ‘‘อถ โข ภควา อปโลเกตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยํกิญฺจิ รูปนฺติอาทีนิ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส วิตฺถาริตานิฯ เนตํ มมาติอาทีนิ มหาหตฺถิปโทปเม วุตฺตานิฯ รูปเมว นุ โข ภควาติ กสฺมา ปุจฺฉติ? ตสฺส กิร – ‘‘สพฺพํ รูปํ เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตา’’ติ สุตฺวา – ‘‘ภควา สพฺพํ รูปํ วิปสฺสนาปญฺญาย เอวํ ทฏฺฐพฺพนฺติ วทติ, เวทนาทีสุ นุ โข กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ นโย อุทปาทิฯ ตสฺมา ตสฺมิํ นเย ฐิโต ปุจฺฉติฯ นยกุสโล เหส อายสฺมา ราหุโล, อิทํ น กตฺตพฺพนฺติ วุตฺเต อิทมฺปิ น กตฺตพฺพํ อิทมฺปิ น กตฺตพฺพเมวาติ นยสเตนปิ นยสหสฺเสนปิ ปฏิวิชฺฌติฯ อิทํ กตฺตพฺพนฺติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ

สิกฺขากาโม หิ อยํ อายสฺมา, ปาโตว คนฺธกุฏิปริเวเณ ปตฺถมตฺตํ วาลิกํ โอกิรติ – ‘‘อชฺช สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกา มยฺหํ อุปชฺฌายสฺส สนฺติกา เอตฺตกํ โอวาทํ เอตฺตกํ ปริภาสํ ลภามี’’ติฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ นํ เอตทคฺเค ฐเปนฺโต – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สิกฺขากามานํ ยทิทํ ราหุโล’’ติ (อ. นิ. 1.209) สิกฺขายเมว อคฺคํ กตฺวา ฐเปสิฯ โสปิ อายสฺมา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ ตเมว สีหนาทํ นทิ –

‘‘สพฺพเมตํ อภิญฺญาย, ธมฺมราชา ปิตา มม;

สมฺมุขา ภิกฺขุสงฺฆสฺส, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํฯ

สิกฺขากามานหํ อคฺโค, ธมฺมราเชน โถมิโต;

สทฺธาปพฺพชิตานญฺจ, สหาโย ปวโร มมฯ

ธมฺมราชา ปิตา มยฺหํ, ธมฺมารกฺโข จ เปตฺติโย;

สาริปุตฺโต อุปชฺฌาโย, สพฺพํ เม ชินสาสน’’นฺติฯ

อถสฺส ภควา ยสฺมา น เกวลํ รูปเมว, เวทนาทโยปิ เอวํ ทฏฺฐพฺพา, ตสฺมา รูปมฺปิ ราหุลาติอาทิมาหฯ โก นชฺชาติ โก นุ อชฺชฯ

เถรสฺส กิร เอตทโหสิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ มยฺหํ อตฺตภาวนิสฺสิตํ ฉนฺทราคํ ญตฺวา ‘สมเณน นาม เอวรูโป วิตกฺโก น วิตกฺกิตพฺโพ’ติ เนว ปริยาเยน กถํ กเถสิ, คจฺฉ ภิกฺขุ ราหุลํ วเทหิ ‘มา ปุน เอวรูปํ วิตกฺกํ วิตกฺเกสี’ติ น ทูตํ เปเสสิฯ มํ สมฺมุกฺเข ฐตฺวาเยว ปน สภณฺฑกํ โจรํ จูฬาย คณฺหนฺโต วิย สมฺมุขา สุคโตวาทํ อทาสิฯ สุคโตวาโท จ นาม อสงฺเขยฺเยหิปิ กปฺเปหิ ทุลฺลโภฯ เอวรูปสฺส พุทฺธสฺส สมฺมุขา โอวาทํ ลภิตฺวา โก นุ วิญฺญู ปณฺฑิตชาติโก อชฺช คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสตี’’ติฯ อเถส อายสฺมา อาหารกิจฺจํ ปหาย ยสฺมิํ นิสินฺนฏฺฐาเน ฐิเตน โอวาโท ลทฺโธ, ตโตว ปฏินิวตฺเตตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิฯ ภควาปิ ตํ อายสฺมนฺตํ นิวตฺตมานํ ทิสฺวา น เอวมาห – ‘‘มา นิวตฺต ตาว, ราหุล, ภิกฺขาจารกาโล เต’’ติฯ กสฺมา? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อชฺช ตาว กายคตาสติอมตโภชนํ ภุญฺชตู’’ติฯ

อทฺทสา โข อายสฺมา สาริปุตฺโตติ ภควติ คเต ปจฺฉา คจฺฉนฺโต อทฺทสฯ เอตสฺส กิรายสฺมโต เอกกสฺส วิหรโต อญฺญํ วตฺตํ, ภควตา สทฺธิํ วิหรโต อญฺญํฯ ยทา หิ ทฺเว อคฺคสาวกา เอกากิโน วสนฺติ, ตทา ปาโตว เสนาสนํ สมฺมชฺชิตฺวา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา สนฺนิสินฺนา อตฺตโน จิตฺตรุจิยา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺติฯ ภควตา สทฺธิํ วิหรนฺตา ปน เถรา เอวํ น กโรนฺติฯ ตทา หิ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ปฐมํ ภิกฺขาจารํ คจฺฉติฯ ตสฺมิํ คเต เถโร อตฺตโน เสนาสนา นิกฺขมิตฺวา – ‘‘พหูนํ วสนฏฺฐาเน นาม สพฺเพว ปาสาทิกํ กาตุํ สกฺโกนฺติ วา, น วา สกฺโกนฺตี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา อสมฺมฏฺฐํ ฐานํ สมฺมชฺชติฯ สเจ กจวโร อฉฑฺฑิโต โหติ, ตํ ฉฑฺเฑติฯ ปานียฏฺฐเปตพฺพฏฺฐานมฺหิ ปานียกูเฏ อสติ ปานียฆฏํ ฐเปติฯ คิลานานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘อาวุโส, ตุมฺหากํ กิํ อาหรามิ, กิํ โว อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ? ปุจฺฉติฯ อวสฺสิกทหรานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘อภิรมถ, อาวุโส, มา อุกฺกณฺฐิตฺถ, ปฏิปตฺติสารกํ พุทฺธสาสน’’นฺติ โอวทติฯ เอวํ กตฺวา สพฺพปจฺฉา ภิกฺขาจารํ คจฺฉติฯ ยถา หิ จกฺกวตฺติ กุหิญฺจิ คนฺตุกาโม เสนาย ปริวาริโต ปฐมํ นิกฺขมติ, ปริณายกรตนํ เสนงฺคานิ สํวิธาย ปจฺฉา นิกฺขมติ, เอวํ สทฺธมฺมจกฺกวตฺติ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ปฐมํ นิกฺขมติ, ตสฺส ภควโต ปริณายกรตนภูโต ธมฺมเสนาปติ อิมํ กิจฺจํ กตฺวา สพฺพปจฺฉา นิกฺขมติฯ โส เอวํ นิกฺขนฺโต ตสฺมิํ ทิวเส อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ราหุลภทฺทํ อทฺทสฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉา คจฺฉนฺโต อทฺทสา’’ติฯ

อถ กสฺมา อานาปานสฺสติยํ นิโยเชสิ? นิสชฺชานุจฺฉวิกตฺตาฯ เถโร กิร ‘‘เอตสฺส ภควตา รูปกมฺมฏฺฐานํ กถิต’’นฺติ อนาวชฺชิตฺวาว เยนากาเรน อยํ อจโล อโนพทฺโธ หุตฺวา นิสินฺโน, อิทมสฺส เอติสฺสา นิสชฺชาย กมฺมฏฺฐานํ อนุจฺฉวิกนฺติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ ตตฺถ อานาปานสฺสตินฺติ อสฺสาสปสฺสาเส ปริคฺคเหตฺวา ตตฺถ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาหีติ ทสฺเสติฯ

มหปฺผลา โหตีติ กีวมหปฺผลา โหติ? อิธ ภิกฺขุ อานาปานสฺสติํ อนุยุตฺโต เอกาสเน นิสินฺโนว สพฺพาสเว เขเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตถา อสกฺโกนฺโต มรณกาเล สมสีสี โหติ, ตถา อสกฺโกนฺโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ธมฺมกถิกเทวปุตฺตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตโต วิรทฺโธ อนุปฺปนฺเน พุทฺธุปฺปาเท ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกโรติ, ตํ อสจฺฉิกโรนฺโต พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว พาหิยตฺเถราทโย วิย ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ, เอวํ มหปฺผลาฯ มหานิสํสาติ ตสฺเสว เววจนํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อานาปานสฺสตี ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;

อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตา;

โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติฯ (เถรคา. 548; ปฏิ. ม. 1.1.60) –

อิมํ มหปฺผลตํ สมฺปสฺสมาโน เถโร สทฺธิวิหาริกํ ตตฺถ นิโยเชติฯ

อิติ ภควา รูปกมฺมฏฺฐานํ, เถโร อานาปานสฺสตินฺติ อุโภปิ กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา คตา, ราหุลภทฺโท วิหาเรเยว โอหีโนฯ ภควา ตสฺส โอหีนภาวํ ชานนฺโตปิ เนว อตฺตนา ขาทนียํ โภชนียํ คเหตฺวา อคมาสิ, น อานนฺทตฺเถรสฺส หตฺเถ เปเสสิ, น ปเสนทิมหาราชอนาถปิณฺฑิกาทีนํ สญฺญํ อทาสิฯ สญฺญามตฺตกญฺหิ ลภิตฺวา เต กาชภตฺตํ อภิหเรยฺยุํฯ ยถา จ ภควา, เอวํ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ น กิญฺจิ อกาสิฯ ราหุลตฺเถโร นิราหาโร ฉินฺนภตฺโต อโหสิฯ

ตสฺส ปนายสฺมโต – ‘‘ภควา มํ วิหาเร โอหีนํ ชานนฺโตปิ อตฺตนา ลทฺธปิณฺฑปาตํ นาปิ สยํ คเหตฺวา อาคโต, น อญฺญสฺส หตฺเถ ปหิณิ , น มนุสฺสานํ สญฺญํ อทาสิ, อุปชฺฌาโยปิ เม โอหีนภาวํ ชานนฺโต ตเถว น กิญฺจิ อกาสี’’ติ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺนํ, กุโต ตปฺปจฺจยา โอมานํ วา อติมานํ วา ชเนสฺสติฯ ภควตา ปน อาจิกฺขิตกมฺมฏฺฐานเมว ปุเรภตฺตมฺปิ ปจฺฉาภตฺตมฺปิ – ‘‘อิติปิ รูปํ อนิจฺจํ, อิติปิ ทุกฺขํ, อิติปิ อสุภํ, อิติปิ อนตฺตา’’ติ อคฺคิํ อภิมตฺเถนฺโต วิย นิรนฺตรํ มนสิกตฺวา สายนฺหสมเย จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อุปชฺฌาเยน อานาปานสฺสติํ ภาเวหีติ วุตฺโต , ตสฺส วจนํ น กริสฺสามิฯ อาจริยุปชฺฌายานญฺหิ วจนํ อกโรนฺโต ทุพฺพโจ นาม โหติฯ ‘ทุพฺพโจ ราหุโล, อุปชฺฌายสฺสปิ วจนํ น กโรตี’ติ จ ครหุปฺปตฺติโต กกฺขฬตรา ปีฬา นาม นตฺถี’’ติ ภาวนาวิธานํ ปุจฺฉิตุกาโม ภควโต สนฺติกํ อคมาสิฯ ตํ ทสฺเสตุํ อถ โข อายสฺมา ราหุโลติอาทิ วุตฺตํฯ

[114] ตตฺถ ปฏิสลฺลานาติ เอกีภาวโตฯ ยํกิญฺจิ ราหุลาติ กสฺมา? ภควา อานาปานสฺสติํ ปุฏฺโฐ รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตีติฯ รูเป ฉนฺทราคปฺปหานตฺถํฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘ราหุลสฺส อตฺตภาวํ นิสฺสาย ฉนฺทราโค อุปฺปนฺโน, เหฏฺฐา จสฺส สงฺเขเปน รูปกมฺมฏฺฐานํ กถิตํฯ อิทานิสฺสาปิ ทฺวิจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อตฺตภาวํ วิราเชตฺวา วิสงฺขริตฺวา ตํนิสฺสิตํ ฉนฺทราคํ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทสฺสามี’’ติฯ อถ อากาสธาตุํ กสฺมา วิตฺถาเรสีติ? อุปาทารูปทสฺสนตฺถํฯ เหฏฺฐา หิ จตฺตาริ มหาภูตาเนว กถิตานิ, น อุปาทารูปํฯ ตสฺมา อิมินา มุเขน ตํ ทสฺเสตุํ อากาสธาตุํ วิตฺถาเรสิฯ อปิจ อชฺฌตฺติเกน อากาเสน ปริจฺฉินฺนรูปมฺปิ ปากฏํ โหติฯ

อากาเสน ปริจฺฉินฺนํ, รูปํ ยาติ วิภูตตํ;

ตสฺเสวํ อาวิภาวตฺถํ, ตํ ปกาเสสิ นายโกฯ

เอตฺถ ปน ปุริมาสุ ตาว จตูสุ ธาตูสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาหตฺถิปโทปเม วุตฺตเมวฯ

[118] อากาสธาตุยํ อากาสคตนฺติ อากาสภาวํ คตํฯ อุปาทินฺนนฺติอาทินฺนํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ, สรีรฏฺฐกนฺติ อตฺโถฯ กณฺณจฺฉิทฺทนฺติ มํสโลหิตาทีหิ อสมฺผุฏฺฐกณฺณวิวรํฯ นาสจฺฉิทฺทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เยน จาติ เยน ฉิทฺเทนฯ อชฺโฌหรตีติ อนฺโต ปเวเสติ, ชิวฺหาพนฺธนโต หิ ยาว อุทรปฏลา มนุสฺสานํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ ฉิทฺทฏฺฐานํ โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ยตฺถ จาติ ยสฺมิํ โอกาเสฯ สนฺติฏฺฐตีติ ปติฏฺฐาติฯ มนุสฺสานญฺหิ มหนฺตํ ปฏปริสฺสาวนมตฺตญฺจ อุทรปฏลํ นาม โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อโธภาคํ นิกฺขมตีติ เยน เหฏฺฐา นิกฺขมติฯ ทฺวตฺติํสหตฺถมตฺตํ เอกวีสติยา ฐาเนสุ วงฺกํ อนฺตํ นาม โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ยํ วา ปนญฺญมฺปีติ อิมินา สุขุมสุขุมํ จมฺมมํสาทิอนฺตรคตญฺเจว โลมกูปภาเวน จ ฐิตํ อากาสํ ทสฺเสติฯ เสสเมตฺถาปิ ปถวีธาตุอาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[119] อิทานิสฺส ตาทิภาวลกฺขณํ อาจิกฺขนฺโต ปถวีสมนฺติอาทิมาหฯ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ หิ อรชฺชนฺโต อทุสฺสนฺโต ตาที นาม โหติฯ มนาปามนาปาติ เอตฺถ อฏฺฐ โลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา มนาปา นาม, ทฺเว โทมนสฺสจิตฺตสมฺปยุตฺตา อมนาปา นามฯ จิตฺตํ น ปริยาทาย ฐสฺสนฺตีติ เอเต ผสฺสา อุปฺปชฺชิตฺวา ตว จิตฺตํ อนฺโตมุฏฺฐิคตํ กโรนฺโต วิย ปริยาทาย คเหตฺวา ฐาตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ ‘‘อหํ โสภามิ, มยฺหํ วณฺณายตนํ ปสนฺน’’นฺติ ปุน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ฉนฺทราโค นุปฺปชฺชิสฺสติฯ คูถคตนฺติอาทีสุ คูถเมว คูถคตํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

น กตฺถจิ ปติฏฺฐิโตติ ปถวีปพฺพตรุกฺขาทีสุ เอกสฺมิมฺปิ น ปติฏฺฐิโต, ยทิ หิ ปถวิยํ ปติฏฺฐิโต ภเวยฺย, ปถวิยา ภิชฺชมานาย สเหว ภิชฺเชยฺย, ปพฺพเต ปตมาเน สเหว ปเตยฺย, รุกฺเข ฉิชฺชมาเน สเหว ฉิชฺเชยฺยฯ

[120] เมตฺตํ ราหุลาติ กสฺมา อารภิ? ตาทิภาวสฺส การณทสฺสนตฺถํฯ เหฏฺฐา หิ ตาทิภาวลกฺขณํ ทสฺสิตํ, น จ สกฺกา อหํ ตาที โหมีติ อการณา ภวิตุํ, นปิ ‘‘อหํ อุจฺจากุลปฺปสุโต พหุสฺสุโต ลาภี, มํ ราชราชมหามตฺตาทโย ภชนฺติ, อหํ ตาที โหมี’’ติ อิเมหิ การเณหิ โกจิ ตาที นาม โหติ, เมตฺตาทิภาวนาย ปน โหตีติ ตาทิภาวสฺส การณทสฺสนตฺถํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ ภาวยโตติ อุปจารํ วา อปฺปนํ วา ปาเปนฺตสฺสฯ โย พฺยาปาโทติ โย สตฺเต โกโป, โส ปหียิสฺสติฯ วิเหสาติ ปาณิอาทีหิ สตฺตานํ วิหิํสนํฯ อรตีติ ปนฺตเสนาสเนสุ เจว อธิกุสลธมฺเมสุ จ อุกฺกณฺฐิตตาฯ ปฏิโฆติ ยตฺถ กตฺถจิ สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ ปฏิหญฺญนกิเลโสฯ อสุภนฺติ อุทฺธุมาตกาทีสุ อุปจารปฺปนํฯ อุทฺธุมาตกาทีสุ อสุภภาวนา จ นาเมสา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาวฯ ราโคติ ปญฺจกามคุณิกราโคฯ อนิจฺจสญฺญนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย สหชาตสญฺญํฯ วิปสฺสนา เอว วา เอสา อสญฺญาปิ สญฺญาสีเสน สญฺญาติ วุตฺตาฯ อสฺมิมาโนติ รูปาทีสุ อสฺมีติ มาโนฯ

[121] อิทานิ เถเรน ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ วิตฺถาเรนฺโต อานาปานสฺสตินฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิทํ กมฺมฏฺฐานญฺจ กมฺมฏฺฐานภาวนา จ ปาฬิอตฺโถ จ สทฺธิํ อานิสํสกถาย สพฺโพ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค อนุสฺสตินิทฺเทเส วิตฺถาริโตเยวฯ อิมํ เทสนํ ภควา เนยฺยปุคฺคลวเสเนว ปรินิฏฺฐาเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มาหาราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. จูฬมาลุกฺยสุตฺตวณฺณนา

[122] เอวํ เม สุตนฺติ มาลุกฺยสุตฺตํฯ ตตฺถ มาลุกฺยปุตฺตสฺสาติ เอวํนามกสฺส เถรสฺสฯ ฐปิตานิ ปฏิกฺขิตฺตานีติ ทิฏฺฐิคตานิ นาม น พฺยากาตพฺพานีติ เอวํ ฐปิตานิ เจว ปฏิกฺขิตฺตานิ จฯ ตถาคโตติ สตฺโตฯ ตํ เม น รุจฺจตีติ ตํ อพฺยากรณํ มยฺหํ น รุจฺจติฯ สิกฺขํ ปจฺจกฺขายาติ สิกฺขํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ

[125] โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสีติ ยาจโก วา หิ ยาจิตกํ ปจฺจาจิกฺเขยฺย, ยาจิตโก วา ยาจกํฯ ตฺวํ เนว ยาจโก น ยาจิตโก, โส ทานิ ตฺวํ โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสีติ อตฺโถฯ